Barthélemi Zorgi, Boniface de Castelane,

Barthélemi Zorgi, Boniface de Castelane,

Raynouard, choix, poésies, troubadours, kindle

Barthélemi
Zorgi, t. IV. Environ vingt pièces.

En Bertolome Zorgi si fo un
gentils home de la ciutat de Venise. Savis hom fo de sen natural, e
saup ben trobar e cantar. E si avenc una sazon qu’ el anet per lo
mon, e li Genoes, qui guerreiavon ab los Venisians, si lo preiron e
lo meneron pres en soa terra. Et estagan la en prison, En Bonifaci
Calbo si fez aquest sirventes que comensa:
Ges no m’ es greu s’
ieu no sui ren prezatz.
blasman los Genoes car il se lasavon
sobrar Venesian, digan gran vilania d’ els. De que En Bertolome Zorgi
fetz un autre sirventes loqual comensa:
Molt me sui fort d’ un
chant meraveillatz.
escusan los Venesians et encolpan los Genoes.
De que En Bonifaci Calbo se ten encolpatz de so qu’ el avia ‘n ditz;
e per so se torneron l’ un a l’ autre, e foron grans amis. Longa
sazon estet En Bertolome Zorgi en prison, entorn VII ans; e quant el
fu issitz for de prison, el s’ en anet en Venise; e ‘l seu comun lo
mandet per castellan en un castel qui ven apellat Coron; e lai
definet.
Ce troubadour est auteur d’ une sixtine: en voici le
premier couplet; elle est sur les mêmes rimes que celle d’ Arnaud
Daniel:
En tal dezir mos cors intra
Ni s’ en depart plus com la
chars de l’ ongla,
Qu’ ieu vau doptan que leis en perda l’ arma,
E
cil qu’ o fer ab l’ amorosa verja,
Si per laissar morir amic ni
oncle,
Pod arm’ intrar inz en l’ enfernal cambra.

Dans
une pièce il s’ adresse à l’ Amour:
Quar l’ us tenetz del
serpen
Que s loingna del home nut,
E ‘l vestit mostr’ esfortz
gran…
M’ auretz meillz que dieus Abel
Non ac a son
mandamen…
E s’ en trop vauc esperan
Que m deia valer
pidatz,
Pois per leis fon jois donatz
A ‘N Adam,
Si ben tolc
lo frug d’ el ram.
Atresi com lo.

Fragments d’ une
pièce sur la croisade de saint Louis:
Non lassarai qu’ en chantar
non atenda
D’ aisso don sui entr’ alegr’ et iratz,
Pueis qu’
alegriers tan gen l’ ira m’ esmenda
Qu’ eu en remanc en aissi
meitadatz
Qu’ inz el cor ai dolorosa penzanza,
Penzan quals es
l’ antius dechazimenz
Del saint paes on deus fon mortz e natz,
E
m sobr’ al cor alegres jauzimenz
Quar penre l’ auz reis Lois
venjanza…


Qu’
ab sol pensar com es greus l’ aunimenz
M’ es vis del dol qu’ el
cors dedins mi fenda…

Qu’ ab lui s’ en van bel feridor de
lanza,
Peceiador de cambas e de bratz,
Envazidor per far faig
d’ agradanza,
Sbarailhador, quant l’ estors es mesclatz,
Bon
sofridor, s’ esfortz n’ a qui s defenda,
Tan avondos de totz bels
garnimens
Qu’ eu non cuig ges qu’ om, qui ‘ls vei acesmatz
Ni
gen garnitz en bels destriers corenz,
Aus sol mostrar semblan que
leur contenda…


E
s’ om hi mor, tan n’ ira plus breumenz
L’ arma jauzir l’ enteira
benananza.


Per
que lauz reis navars, cui pretz enanza,
Conpaingna ‘l rei tan gent
aconpaingnatz
Que ben sembl’ aver cor e deziranza
De servir
deu, fazen rics faigz honratz,
Qu’ el en fai plus que no ill quer
la fazenda;
E l’ honratz coms de Toloz’ eisamenz
Qu’ outra
poder s’ es per deu esforsatz
De far acors, qu’ a lui si’
onramenz,
Tant ama far so que deus en grat prenda.


Mas
ges non taing q’ om l’ engles rei reprenda,
S’ un petit es per non
poder tarsatz,
Quar ben s’ acor que sa promez’ atenda
E ‘n faza
mais tan qu’ en sia lauzatz,
Ni no s cuion qu’ el faza tal
tarsansa
Qu’ us n’ ai’ asaut qu’ el no y sia prezens…
Qu’
autre socors al sieu non sobravanza…
Non lassarai qu’
en.

Passages d’ une complainte sur la mort du jeune Conradin
et sur celle de Frédéric, duc d’ Autriche:
Si ‘l monz fondes a
maravilla gran,
Non l’ auria a descovinenza;
S’ escurzis tot
sivals so que resplan,
Pueis qu’ onratz reis per cui reingnet
vaillensa
E valc jovenz
E rics pretz e toz bes,
E d’
Austorica l’ auz ducs Federics
Qui d’ onrat pretz e de valor fon
rics,
Tan malamenz
Son mort.
Hai! quals danz n’ es!
Mas
car pres a ‘l segle tan de damnage,
Taing qu’ om l’ azir,
E car
erguoill ha pres
Fortz e consir
D’ aunir pretz e
paratge…

Qu’ el reis, en cui non eron anc vint an,
Amava
deu, dreig, mezur’ e sienza,
De que y hanet pauc Salomos
enan…
Tan qu’ el plus larcs semblav’ ab lui mendics,
E fon
amics als pros, et enemics
Als desplazenz,
Ses tort
Qu’ anc
lur fezes…

Et el pro duc eron tant aib prezan
Qu’ el ac
de mout la reial chaptenenza,
Qu’ adreg foron sei dig e sei
semblan
E ‘ls afars ac daus totas parts plazenza,
Si qu’ anc
formenz
Non faillic ni mespres,
Don cuig qu’ a deu fon lurs
mortz grans fastics;
Mas car sofric qu’ avengues tals
destrics,
Tot fermamenz
M’ acort
Que il remembres
Qu’ el
mon per els non avi’ aut estatge,
E que grazir
Deuri’ om per un
tres
L’ entier jauzir
Per lur bel conpaingnatge.
Si ‘l
monz fondes.

Fragments d’ une pièce où il s’ accuse de ses
fautes:
Que m sembla pesanza
Viur’ en est segle
venal,
Desleial
On reingnon trastuit li mal…

Qu’
estiers ai certanza
Qu’ eu aurai pen’ eternal,
Enfernal;
Tal
son fag tuit mei jornal;
Mas tan mi vauc conortan
Quar
repentizon ai gran…

Mas per meillz trobar merce,
A l’
encomensanza
Dic qu’ els mals qu’ ai faitz al be
Ses tot
comt’ avanza;
Qu’ a lei de fol natural,
Cui non cal
S’
aura dol perpetual,
Sol qu’ el segl’ a plazer an,
Ai
viscut…
Jesu Crist per sa.

Bastero, 78. Crescimbeni,
174. Millot, II, 344. P. Occ. 209.

Berenguer de Palasol, t.
III.
Berengiers de Palazol si fo de Cataloingna de la terra
del comte de Rossillon. Paubres cavalliers fo mas adregz et
enseignatz e bons d’ armas; e trobet bonas cansons; e cantava d’ En
Ermessen d’ Avignon, moiller d’ En Arnaut d’ Avignon, que fon fils de
Na Maria de Peiralata.
Fragments de deux de ses
pièces:
Dona, si totz temps vivia,
Totz temps vos serai
aclis;
Estranhamen m’ abellis
Qu’ ie us am, qualque dans m’ en
sia…
Dona si totz temps.

Mas tant ai sofertat
Gran
dezir, e sai be
Que, si m n’ avetz desgrat,
A mon tort s’
esdeve…

Per vos ai oblidat,
E non per autra re,
Tot
quant avi’ amat
Que de pauc m’ en sove.
Si ai per vos
camjat,
Camjatz, dona, per me
Vostre cor abdurat;
Vulhatz ma
companhia
Aissi cum ieu volria
Vos e vostr’ amistat.

Me
avetz enbernat
En vostra senhoria
Mielhs qu’ om ja non
auria
Ren que agues comprat.

Chansos, a Na Maria
Vai dir
qu’ ieu chantaria,
S’ ieu en sabi’ aver grat.
Ab la
fresca.

Nostrad. 239. Millot, III, 392. Hist. Litt. XV, 442.
P. Occ. 442.

Berenger de Puivert. Il ne reste de ce troubadour
que deux couplets; en voici un:
Mal’ aventura don deus a mas
mas,
Car an perdut cenz solz de malgones,
E refer ne als datz
malas merces
C’ anc no m’ en valc soitils zitars ni plas
De que
pogues comprar una camisa
Ab cobris mos codes c’ ai rognos;
E
pois de datz no sui aventuros,
Ben degra aver calque domna
conquisa.

Bernard. Une tenson, t. IV. Dans une autre pièce de
ce genre, il dit:
N Elias, de dos amadors
Me digatz quals ama
pus fort:
L’ us non pot a dreg ni a tort
Mudar que non parle
soven
De sa dona a tota gen;
L’ autre no ‘n parl’ a nulha res
que sia,
Mas en son cor remira nueg e dia,
Pensan com leys
puesca servir en grat;
Aras chauzetz lo plus enamoratz.
N
Elias de dos.
Millot, III, 393. P. Occ. 362.

Bernard Alahan
de Narbonne. Fragment d’ une pièce:
Quascus a far ben se triga
E
de mal far nulhs no s laissa,
Don tenem via biayssa,
E no ns
remembra ges l’ anta
Ni ‘ls greus turmens que Ihesus trays
Entr’
els vils felhs Juzieus savays.

Lo mons es si cum la triga
Que,
miran se, sos natz layssa;
Atressi erguelhs nos bayssa
Don
perden la ciutatz sancta
On foram alegres e guays,
Si ‘l plazer
de dieu fessem mays.


Verais
dieus, on ver’ amor nays,
Fai nos venir al ver palays.
No
puesc mudar.

Millot, III, 393.

Bernard Arnaud d’
Armagnac. Voyez Lombarde.


Bernard
Arnaud de Montcuc, t. II et IV.
Millot, I, 97. Hist. Litt. XIII,
420. P. Occ. 23.

Bernard d’ Auriac, dit Maitre de Beziers, t.
IV. Fragment d’ une pièce adressée à Guillaume Fabre:
En
Guillem Fabre sap fargar,
Et anc nulh temps fabres no fo,
Quar
ges de fers no sap obrar,
Mas obras fa d’ aital faisso
Que de
valor, de pretz, de cortezia
Ab bel solatz ten obrador tot l’
an,
E si voletz obras d’ aital semblan,
A Narbona vos n’ anatz
dreita via.

Qui de Fabre volgues ostar
La quarta letra,
fora bo
Qu’ adoncx lo pogratz apellar
En Guillen FABE per
razo,
Quar el fa be, qu’ al res far no sabria,
Et en be far a
mes tot son talan;
Pros es e larcx, cortes, e non dic tan
Que
vers no fos, si dos tans en dizia.
En Guillem Fabre.

Il
termine une de ses pièces par ces vers relatifs au jeu des
échecs:
Aisso ‘n volgra,
ses mal entendemen,
Ab ma domna jogar en sa maizo
Un joc d’
escacx, ses autre companho
Que no s’ anes del joc
entremeten,
E qu’ ieu ‘l disses un escac sotilmen
En
descubert, quar plus belhs juecx seria;
Pero volgra, quar sa honor
volria,
Que quan fora nostre juecx afinat
Qu’ ieu remazes del
juec vencutz e matz.
S’ ieu agues tan.
Millot,
III, 176. P. Occ. 298.

Bernard de la Barthe, t. IV. C’ est
vraisemblablement à lui qu’ appartient un fragment inscrit sous le
nom de Bernard de la Barata:
Qu’ els pros fez hom rics al
comensamen;
E ges no m par sia dregz ni razos
Qu’ aian l’ avol
so que fo dat als pros;
Qu’ avers no s taing mas a cel que
despen,
Ni granz ricors mas a leial coratge.
Eu non
cugei.
Millot, II, 202.
Bernard de la Fon. Une seule pièce
attribuée par un autre manuscrit à Bernard de Ventadour; en voici
quelques vers:
Totz hom qui leu vol reprendre
Leu er repres de
parlar;
E qui trop leu vol contendre
Ben leu trobar n’ a son
par…

L’ escut e ‘l basto vuelh rendre
E m vuelh per
vencut clamar,
Ans que ves domnas defendre
M’ avenha, ni
guerreyar.
Per sola leys, cui homs so,
Dei aver franc cor e
bo
Per totas domnas honrar.
Leu chansoneta.
P. Occ. 395.


Bernard
Martin. Dans une de ses pièces il se désigne ainsi:
Bernard
Martin lo pintor
Que ditz e trai guirentia.
Companho.

Il
y a dans ses autres pièces des traits assez remarquables:
Aman
viu et aman morrai,
C’ ab bon cor et ab bona fe
Am la meillor
dona qu’ ieu sai.
Ben es dreitz.

Selh qui plus
gent sap mentir
Es ben segurs de garnir
D’ escarlat’ ab vert
vestir,
Et esperos ab sotlar;
Mais lor vey deniers offrir
Qu’
en a negun de l’ autar.
A senhors.

Dans le quatrain
suivant est rendu avec élégance et précision le passage d’ Horace:
Fungar vice cotis, etc.
Ab so qu’ ieu sembli be la cot
Que non
tailh’ e fa ‘l fer talhar;
Aquo de qu’ ieu no sai un mot
Cugi
ad autrui ensenhar.
Millot, III, 136.

Bernard de Rovenac,
ou Rovanas, t. IV. Passages d’ un sirvente contre Rainier:
Una sirventesca,
En Raynier, tota fresca
Vos metrai en cabal,
Quar
tan gent anatz en tresca
E d’ armas no us cal…


Per
rauba rompuda
Donetz lans’ aguda,
Pero be us o val,
Quar
vostra lengua es crezuda
Trop mais qu’ el senhal…
Quan per
joglaria
Detz cavallairia,
Fes sen natural;
Ben prezetz so
que us tanhia,
Joglar vernassal,
Quar ges armars no us
plazia
Mas vos plac la trichairia.
Una sirventesca.

Millot,
II, 312.

Bernard de la Sala. Une aubade de trois couplets; en
voici un:
Sus levatz
Drutz c’ amatz,
Que sens pars
Er
belhs jorns e gays,
E ‘l comjatz
Sia datz
Ab dos faitz
Et
ab plazens bays.
Enselatz
E puiatz,
Car l’ estars
Non es
bos hueymays;
Qu’ els maritz
Ai vist vestitz
Venir
garnitz.
L’ alb’ e ‘l jorn
Clars et adorn
Ven, dieus
aidatz!
L’ alba par,
E ‘l jorn vey clar
De lonc la mar,
E
l’ alb’ e ‘l jorn par.
Dieus aidatz.
Millot, III,
394.

Bernard Sicard de Marjevols, t. IV.
Millot, III,
394.

Bernard Tortis. Une seule pièce, dont voici quelques
vers:

Selhas qu’ al prim son d’ amoros semblan,
E pueys si
van tot ades encarzen,
D’ aquellas mov tan gran galiamen,
Per
qu’ els fis van ves las finas duptan…
Qu’ aissi quo ‘l ferr la
peira d’ ariman,
Tira ves si fin’ amors solamen.
Per
ensenhar.
Millot, III, 394.

Bernard de tot lo mon. Trois
pièces, dans l’ une desquelles il dit:
Lo reys dels reys per sa
doussor
Punisca los reys deschauzitz
E ‘ls croys baros
sejornaditz,
Selhs que non an de lui temor,
E selhs cuy desplay
joglaria,
E selhs cuy desplay cortezia,
E totz aquelhs a cuy be
far desplay,
De cor l’ en prec, e creza m’ en, si ‘l
play.
Be m’ agrada.
Millot, III, 394.

Bernard de
Ventadour, t. III et IV. Ce troubadour est un des plus féconds et
des plus agréables; son style est facile et élégant, et ses
pensées souvent ingénieuses.
Bernart de Ventadorn fo de Limozi,
del castel de Ventadorn. Hom fo de paubra generatio, filhs d’ un
sirven del castel que era forniers qu’ escaudava lo forn a coser lo
pa. Bels hom era et adregz e saup ben cantar e trobar et era cortes
et ensenhatz. El vescoms, lo sieu senher, de Ventadorn s’ abelic molt
de lui e de son trobar, e fes li gran honor. El vescoms si avia
molher mot gentil domna e gaia, et abelic se mot de las cansos d’ En
Bernart, e s’ enamoret de lui et el de la domna, si qu’ el fes sas
cansos e sos vers d’ ella e de l’ amor qu’ el avia d’ ella e de la
valor de leis. Lonc tems duret lor amor ans qu’ el vescoms ni l’
autra gens s’ en aperceubes; e quan lo vescoms s’ en aperceup, el s’
estranhet de lui, e fes fort serrar e gardar la domna. E la domna fes
dar comjat a ‘N Bernart, que s partis e s lunhes de tota aquela
encontrada. Et el s’ en partit e s’ en anet a la dugessa de
Normandia, que era joves e de gran valor, e s’ entendia en pretz et
en honor, et en ben dig de lauzor: e plazion li fort las cansos e ‘ls
verses d’ En Bernart. Et ella lo receup e l’ aculhi mot fort. Lonc
temps estet en sa cort, et enamoret se d’ ella et ella de lui; e ‘n
fes motas bonas cansos. Et estan com ella, lo reis Anricx d’
Angleterra si la pres per molher, e la trais de Normandia e la ‘n
menet. En Bernartz remas de sai tristz e dolens: e venc s’ en al bon
comte Raimon de Toloza, et ab el estet tro qu’ el coms mori. Et En
Bernartz, per aquela dolor, si s’ en rendet a l’ orde de Dalon; e lai
definet. E lo coms N Ebles de Ventadorn, que fo filhs de la
Vescomtessa qu’ En Bernartz amet, comtet a mi N Uc de San Circ so que
ieu ai fait escriure d’ En Bernart.
Nostradamus, 70. Crescimbeni,
51. Bastero, 79. Hist. de Languedoc II, 518. Millot, I, 18. Papon,
II, 430. Hist. Litt. XV, 467. P. Occ. 3.

Bernard de Venzac, ou
Venzenac, t. IV. Cinq pièces:
Hueymais pus s’ azombra ‘l trelha
E
vey espandir la bruelha,
E quecx dels auzelhs s’ esvelha
E
chanta desotz la fuelha,
Pel temps qu’ es belhs e s’ estuga,
E
‘l prat son belh e vermelh,
No m tolray no m’ aparelh
D’ un
vers faire. Far l’ ai ieu? hoc.
Hueymais pus.
Millot,
III, 225.

Bertrand. Les vers suivants sont tirés d’ une
tenson avec Jausbert:
Ben sai que son dan esplecha
Drutz qu’ en
dona jove s pren;
Mas qui en veilla s’ enten
Mort ades, quan lo
fols lecha.

Jausbert, drudari’ es morta
En las joves, qu’
ieu ho sai,
E proeza non es mai,
Abans n’ es la clau
estorta:
Mas qui ab veilla si deporta
Soavet sejorn’ e
jai…
Jausbert razon.

Millot,
III, 395.

Bertrand d’ Allamanon Ier. On lui attribue une
tenson avec Raymond de Miraval; celui-ci demande:

Digatz
cal an plus pretz cabal

Li
Lombart o li Proensal.
Bertrand répond:
Lombart voill esser a
estors,
Quar de Proensa mi non cal;
Per qu’ ieu chausic sai,
quar mais val,
Lombardia on trob cavaliers bos
Francs e cortes,
e platz lor meissios…


Raimons,
trop lor datz d’ onramen
Qu’ a Belcaire en lor honor
Lor fetz
Symons tan de paor,
E si eron dos tans de gen;
En apres a gran
mesprisson
Renderon li sa garnison;
Per qu’ en totz faitz son
li Lombart meillor,
E plus honrat e meillz
combatedor.
Bertran si fossetz.
Bastero, 79. Crescimbeni,
118. Papon, III, 437. Hist. Litt. XV, 443.

Bertrand d’
Allamanon IIIa, t. IV. Quinze pièces.
Bertrans de Lamanon si fo
de Proensa, fills d’ En Pons de Brugeiras. Cortes cavalliers fo e
gens parlans, e fetz bonas coblas de solatz et sirventes.
Lorsque
le pape Innocent IV s’ arrogeait le droit de disposer de l’ empire,
et le faisait espérer à divers princes, ce troubadour fit un
sirvente dont les vers suivants sont tirés:
Que m meravelh car
ill an esperansa
Que a negun en fas’ autreiamen,
Puois qu’ el a
d’ els renda d’ aur e d’ argen…


Ja
aicest platz non er sentenziatz,
Puois que li rei volon
abreviamen,
Ab cavaliers et ab cavals armatz
Et ab vasal bon de
conquerimen
Vegna cascus apoderamen,
Et en un camp fasan un’
aital dansa
C’ al departir gazagne l’ uns l’ onransa;
Puois
decretals no i noseran nien,
Puois troberan lo papa ben disen.


Aicelh
sera fil de dieu apelatz
C’ aura fait al camp lo vensimen,
Pelos
clergues er leu coronatz
Car il veiran c’ auran l’
afortimen;
Adonc seran tut a son mandamen;
Car ades an clergues
aital uzansa
Que, quan trobon pairo de gran puisansa,
Tut cant
il vol fan ben et umilmen,
E puois son dan, quan veison que
deisen…


Asas
ai dic a cascun, si m’ enten,
Dels autz princes, et ai ferma
speransa
Que, s’ il pasan ses longa demoransa,
Cristiandat
garderan d’ aunimen
Gazainhan dieu e pres e salvamen…
Del
papa sai que dara largamen
Pro del perdon e pauc de son
argen…
D’ un sirventes mi.

Une tenson avec Guigo
offre ces vers:
Amicx Guigo, be m’ assaut de tos sens,
Car de
mestiers vols apenre cals son,
Que trotiers fos una longa
sazon
Pueys auza dir que pugiest a sirven,
Qu’ emblavas buous,
bocxs, fedas e moutos,
Pueis fos joglars de dir vers e chansos;
Ar
est poiatz a maior onramen…

E can iras, Guigo, cridar la
gen,
Gelosia crida per Puimeisso
E cobeitat per lo duc de
Torcho,
E Miullon per parlar sotilmen,
E per beure sel cui es
Corteso,
E per engan lo senher de Selo,
E cridaras Lunel per
sobresen,
E Castelnou per ceb’ e per formatje.
Amicx
Guigo.

Dans un sirvente relatif au refus que les Marsellais
faisaient de payer au comte de Provence certains revenus, on
lit:
Pueis chanson far no m’ agensa,
Farai un nov sirventes
Qu’
er de l’ afar de Proensa
E trametrai l’ als frances;
Que, si
fai lonja bestensa
Cel qui es coms e marques,
Tart li rendran
per temensa
Sas rendas li Marseilhes
De so qu’ el prendia el
port
E de l’ al que il fan tort.
Pueis chanson far.

L’
aubade suivante est une des plus jolies pièces de ce genre:
Us
cavaliers si jazia
Ab la re que plus volia,
Soven baisan li
dizia:
Doussa res, ieu que farai,
Qu’ el jorn ve e la nueyt
vai?
Ay!
Qu’ ieu aug que la gaita cria:
Via sus, qu’ ieu vey
lo jorn
Venir apres l’ alba.

Doussa res, s’ esser podia
Que
jamais alba ni dia
No fos, grans merces seria,
Al meyns al luec
on estai

Fis
amicx ab so que ‘l plai.
Ay! etc., etc.

Doussa res, que qu’
om vos dia,
No cre que tals dolors sia
Cum qui part amic d’
amia,
Qu’ ieu per me mezeys o sai.
Ailas! quan pauca nueyt
fai!
Ay! etc., etc.


Doussa
res, ieu tenc ma via;
Vostres suy on que ieu sia;
Per dieu, no
m’ oblidatz mia,
Qu’ el cor del cors reman sai,
Ni de vos mais
no m partrai,
Ay! etc., etc.

Doussa res, s’ ieu no us
vezia
Breumens, crezatz que morria,
Qu’ el gran dezirs m’
auciria;
Per qu’ ieu tost retornarai
Que ses vos vida non
ai,
Ay!
Qu’ ieu aug que la gaita cria:
Via sus, qu’ ieu vei
lo jorn
Venir apres l’ alba.

Nostradamus, 168. Bastero, 79.
Crescimbeni, 118. Millot, I, 390. Papon, III, 438. P. Occ. p.
110.

Bertrand d’ Aurel. Couplet sur Aimeri de Péguilain, en
réponse à Guillaume Figueiras:

N Aimeric laissar poria
A
‘N Coanet lo menor
L’ enjan e la tricharia,
Car el viu d’ aital
labor;
E l’ enoiz e la folia
A ‘N Auzet lo feignedor,
Et a
‘N Lambert la putia…

Crescimbeni, 178.

Bertrand
d’ Avignon, t. IV.
Millot, III, 34. Papon, II, 410.

Bertrand
de Born t. II, III et IV.
Bertrans de Born si fo un castellans
de l’ evescat de Peiregors, vescoms d’ Autafort, un castel que
avia prop de mil homes. Et avia fraires e cuiava ‘l deseretar, si no
fos lo rei d’ Englaterra. Totz temps ac guerra ab totz los sieus
vezins, ab lo comte de Peiregors, et ab lo vescomte de Lemoges,
et ab son fraire Constanti, et ab En Richart tan quan fo coms de
Peitieus. Bons cavalliers fo e bons guerriers, e bon domneiaire, e
bons trobaire; e savis e ben parlans; e saup ben tractar mals e bens.
Seingner era, totas ves quan se volia, del rei Enric d’ Englaterra e
del fils de lui; mas totz temps volia que ill aguesson guerra ensems
lo paire e lo fils, e ‘l fraire l’ un ab l’ autre. E totz temps volc
lo reis de Fransa e ‘l reis d’ Englaterra aguesson que guerra ensems;
e s’ il avian patz ni treva, ades se penava e s percassava ab sos
sirventes de desfar patz e de mostrar com cascuns era desonratz en
aquella patz. E si n’ ac de grans bes e de grans mals d’ aisso qu’ el
mesclet entre lor. Mot fe be sirventes, et anc no fes mas doas
cansos. El rei d’ Arago donet per molher las cansos d’ En Guiraut de
Bornelh als sieus sirventesc. Et aquel que cantava per el avia nom
Papiol. Et era azautz e cortes; e clamava Rassa lo coms de Bretanha;
e ‘l rei d’ Englaterra Oc e No; e ‘l rei jove so filh,
Marinier.

E
metia tot son sen en mesclar guerras: e fes mesclar lo paire e ‘l
filh d’ Englaterra, tan qu’ el rei jove fo mortz d’ un cairel en un
castel d’ En Bertran de Born.
En Bertran si s vanava qu’ el cuiava
tan valer, que no s pensava que tot son sen l’ agues mestier. E pueis
lo rei lo pres; e, quan fo pres, el li demandet si avia tot son sen,
que aras vos aura ops. Et el respos, qu’ el avia tot lo sen perdut;
quar tot lo perdet quan lo rei jove mori. Adoncs se ploret lo rei de
so filh; e perdonec li, e ‘l vesti, e ‘l donet terras et honors. E
visquet longamen el segle, e pueis se rendet en l’ orde de Cistel.
De
ci en avan son escrits dels sirventes d’ En Bertran de Born loscals
an la rason per qu’ el fon faits lo sirventes, e la rasons l’ un’
apres l’ autre.
Bertrans de Born si era drutz d’ una domna gentil
e jove e fort prezada, et avia nom ma domna Maenz de Montaingnac,
moiller d’ En Talairan qu’ era fraire del comte de Peiregors, et ella
era filla del vescomte de Torena, e seror de ma domna Maria de
Ventedorn e de n’ Elis de Monfort, et en son chantar l’ apellava
Dalfi; e segon qu’ el dis en son chantar, ela ‘l parti de si, e ‘l
det comjat, don el fon mout tritz et iratz, e fetz razo que jamais no
la cobraria, ni autra non trobava que il fos tan bella ni tan bona ni
tan plazens ni tant enseignada; e penset, pois qu’ el non poiria
cobrar neguna que ill pogues esser egals; e la soa domna li
conseillet qu’ el en fezes una en aital guiza, qu’ el soiseubes de
las autras bonas domnas et bellas de chascuna una beutat, o un bel
semblan, o un bel acuillimen, o un avinen parlar, o un bel
captenemen, o un bel garan, o un bel taill de persona; et en aissi el
anet queren totas las bonas domnas que chascuna li dones un d’ aquest
dos qu’ en avetz auzitz nomnar a refar la soa domna c’ avia perduda.
Et el sirventes qu’ el fetz d’ aquesta razon vos auziretz nomnar
totas las domnas a lasquals el anet querre socors et ajuda a far la
domna soiseubuda. El sirventes qu’ el fetz d’ aquesta razon si
comensa:
Domna, pois de mi no us cal.
Bertrans de Born si era
drutz de ma domna Maenz de Montaingnac, de la moiller d’ En Tallairan
que era aitals domna com vos ai dig en la razon del sirventes de la
domna soiseubuda. E, si com eu vos dis, ela ‘l parti de si, e det li
comjat; et encusava lo de ma domna Guiscarda, de la moiller del
vescomte de Comborn, d’ una valen domna que fon de Bergoingna,
soror d’ En Guiscart de Beljoc, avinens domna et enseingnada; era
complida de totas beutatz; si la lauzava fort en comtan et en
chantan. Bertrans, enans qu’ el la vis, era sos amics per lo ben qu’
el auzi d’ ella; et enans qu’ ella fos venguda, si fetz aquestas
coblas que dizion:
Ai! Lemozis, franca terra corteza,
Mout me
sap bon, car tals honors vos creis,
Que jois e pretz e deportz e
gaiessa,
Cortezia e solatz e domneis
S’ en ven a vos e ‘l cor
estei anceis.
Be s deu gardar, qui a drutz se depeis,
Per cals
obras deu domna esser conquisa.


Dons
e servirs e garnirs e larguesa
Noiris amor com fai l’ aiga lo
peis,
Enseingnamens e valors e proessa,
Armas e cortz e guerras
e torneis;
E qui pros es ni de proessa s feis
Mal l’ estara, s’
aoras non pareis,
Pois Na Guiscarda nos es en sai tramesa.

E,
per aquesta domna Guiscarda, si parti de si ma domna Maenz, qu’ ella
crezia qu’ el li volgues meills que ad ella, e qu’ ella li fezes
amor. E per aquest departimen el fetz la domna soiceubuda, e ‘l
sirventes que dis:
Eu m’ escondic, domna, que mal no mi
er.
Bertrans de Born si fo acomjadatz de soa domna, ma domna Maenz
de Montaingnac, e no ill ten pro sagramen ni esditz qu’ el fezes en
comtan ni en chantan, qu’ ela volgues creire qu’ el non ames Na
Guiscarda.

E
si s’ en anet en Saintonge vezer ma domna Na Tibors de Montausier qu’
era de las plus presadas domnas que fossen el mon, de beutat, de
valor e d’ enseingnamen. Et aquesta domna era moiller del seingnor de
Chales e de Berbesil e de Montausier. En Bertrans si ‘l fetz reclam
de ma domna Maenz que l’ avia partit de si e no ‘l volia creire per
sagramen ni per esdich que li fezes qu’ el non volgues ben a Na
Guiscarda.

E
si la preguet qu’ ela lo degues recebre per cavalier e per servidor.

Ma
domna Na Tibors, com savia domna qu’ ella era, si ‘l respondet en
aissi: “Bertrans, per la razon que vos etz vengutz sai a mi, eu en
son mout alegra e gaia, e tenc m’ o a grant honor; e d’ autra part,
si me desplatz, ad honor m’ o tenc, car vos m’ etz vengutz vezer ni
preiar qu’ eu vos prenda per cavalier e per servidor; e desplatz me
mout si vos avetz faich ni dich so per que ma domna Maenz vos aia dat
comjat, ni per que sia irada ab vos. Mas eu sui aquella que sai ben
com se cambia tost cors d’ amadors e d’ amairitz; e si vos non avetz
faillit vas ma domna Maenz, tost en sabrai la vertat; e si vos
retornarai en la soa gracia, s’ en aissi es; e si en vos es lo
faillimens, eu ni autra domna no vos deu mais acuillir ni recebre per
cavalier ni per servidor; mas eu farai ben aitan qu’ eu vos penrai a
mantener et a far lo concordi entre vos et ella.” Bertrans si s’ en
tenc mout per pagatz de la responsion de la domna Na Tibors, e promes
li qu’ el non amara mais autra domna ni servira sinon ma domna Na
Tibors, si causa er qu’ el non pogues recobrar l’ amor de ma domna
Maenz. E ma domna Na Tibors promes a ‘N Bertrans que, s’ ella no ‘l
podia acordar ab ma domna Maenz, qu’ ela ‘l recebria per cavalier e
per servidor. E non anet longa sazo que ma domna Maenz saup qu’ En
Bertrans non avia colpa, et escoutet los precs que ill eron faich per
En Bertrans de Born, et si ‘l tornet en gracia de vezer lo e d’ auzir
sos precs; et el li comtet e ‘l dis lo mantenemen que ill avia faich
ma domna Na Tibors, e la promession que ella avia faich ad el; don ma
domna Maenz li dis qu’ el prezes comjat de ma domna Na Tibors, e que
s fezes absolver las promessions e ‘ls sagramens que ill avian faich
entre lor; don Bertrans de Born fetz aquest sirventes:
S’ abrils e
foillas e flors.
E si ricordet lo socors qu’ anet a demandar a ma
domna Na Tibors e l’ acoillimen qu’ ella li fez dins son repaire en
una cobla qu’ el dis:
Domna, s’ ieu quezi socors.
Et en las
autras coblas blasmet los rics baros que, ses donar, per paor volian
pretz aver, e c’ om non auses retraire los mals que ill fazian, et
autres que basten volian se far parer rics, autres per tener cans et
austors, et autres per guerreiar laisson joi e joven et amor; los
autres per los grans que fazian als torneiamens on raubaven los
paubres cavaliers e laissavan los grans faitz d’ onor; e d’ aquestas
razos fetz aquest sirventes:
S’ abrils e foillas e flors.
Bertrans
de Born si era anatz vezer una serror del rei Richart, que fon maire
de l’ emperador Oth, laquals avia nom ma domna Eleina, que fo moiller
del duc de Sansoigna. Bella domna era e molt cortesa et enseignada, e
fazia gran honor en son acuillimen et en son gen parlar.

En
Richartz qu’ era adoncs coms de Peitieus, si s’ aissis l’ onor sa
serror, e si ‘l comandet qu’ ella ill disses e il fezes plazer e gran
honor; et ella per la gran voluntat qu’ ella avia de pretz e d’ onor
aver, e per qu’ ella sabia qu’ En Bertrans era tan fort prezatz hom e
valens, e qu’ el la podia fort enansar, si ‘l fetz tan d’ onor qu’ el
s’ en tenc fort per pagatz, et enamoret se fort de leis, si qu’ el la
comenset lauzar e grazir. En aquella sazon qu’ el l’ avia vista, el
era ab lo comte Richart en un’ ost, el temps d’ ivern, et en aquel’
ost avia gran desaise. E cant venc un dia d’ una domenga, era ben
meitz dias passatz que non avian manjat ni begut, e la fams lo
destreingnia mout, et adoncs fetz aquest sirventes que dis:
Ges de
disnar non for’ oimais matis.
Bertrans de Born si s’ appellava
Raissa ab lo comte Jaufre de Bretaingna qu’ era fraire del rei jove e
d’ En Richart qu’ era coms de Peitieus. En Richartz e ‘N Jaufre si s’
entendion en la domna d’ En Bertran de Born, Na Maenz de Montaignac,
e ‘l reis N Anfos d’ Aragon, e ‘N Raimons lo coms de Tolosa; et ella
los refudava totz per En Bertran de Born que avia pres per entendedor
e per castiador; e per so que ill remansessen dels precs d’ ella, el
volc monstrar al comte Jaufre quals era la domna en cui el s’
entendia, e si lauzet en tal manieira que par qu’ el l’ agues vista
nuda e tenguda; e volc ben c’ om saubes que Na Maenz era la soa
domna, aquella que refudava Peiteus, so era En Richartz qu’ era coms
de Peitieus, En Jaufre qu’ era coms de Bretaingna, e ‘l rei d’ Aragon
qu’ era seigner de Sarragoza, e ‘l comte Raimon qu’ era seingner de
Tolosa, e per so dis En Bertrans:

Rassa,
als rics es orgoillosa
E faitz gran sen a lei de tosa,
Que no
vol Peitieu ni Tolosa
Ni Bretaingna ni Saragosa,
Anz es tan de
pretz enveiosa
Qu’ als pros paures es amorosa.
E d’ aquesta
razon que us ai dicha, el fetz son sirventes de blasmar los rics que
re non donon e que mal acoillon e sonan, e que senes tort ochaisonen,
e qui lor requier merce que non perdonen, ni servizi non guierdonen;
et aquels que mais non parlon sinon de volada d’ Austor, ni mais d’
amor ni d’ armas non auson parlar entre lor. E volia qu’ el coms
Richartz guerreies lo vescomte de Lemogas, e qu’ el vescoms si
defendes proosamen. E d’ aquestas razos si fetz lo sirventes que
dis:
Rassa, tan creis e mont’ e pueia.
Bertrans de Born, si com
eu vos ai dich en las autras razos, si avia un fraire que avia nom
Constanti de Born; e si era bos cavallier d’ armas, mas non era hom
que s’ entremeses molt de valor ni d’ onor; mas totas sazos volia mal
a ‘N Bertran e ben a totz cels qui volian mal a ‘N Bertran, e si ‘l
tolc una vetz lo castel d’ Autafort qu’ era d’ amdos en comunailla.
En Bertrans si ‘l recobret e si ‘l casset de tot lo poder; et aquel
si s’ en anet al vescomte de Lemogas qu’ el degues mantener contra
son fraire, et el lo mantenc; e ‘l reis Richartz lo mantenc contra En
Bertran.
E Richartz si guerriava ab N Aimar, lo vescomte de
Lemogas. E ‘N Richart
e ‘N Aimar si guerreiavon ab En Bertran, e
ill fondian la soa terra e la il ardian. Bertrans si avia faich jurar
lo vescomte de Lemozin, e ‘l comte de Peiregors que avia nom Talairan
ab cal Richartz avia tota la ciutat de Peiregors, e no il en fazia
negun dan, car el era flacs e vils e nuaillos.

En
Richartz si avia tolt Gordon a ‘N Guillem de Gordon, et avia promes
de jurar ab lo vescomte et ab En Bertran de Born, et ab los autres
baros de Peiregors e de Lemosi e de Caercin, losquals En Richartz
deseretava; don Bertrans los repres fort, e fetz de totas aquestas
razos aquest sirventes que dis:
Un sirventes que mot non
faill.
Bertrans de Born, si com vos ai dig, en la sazon qu’ el
avia guerra ab lo comte Richart, el fez si qu’ el vescoms de
Ventedorn, el vescoms de Comborn, el vescoms de Segur, so fo lo
vescoms de Lemogas, e ‘l vescoms de Torena, se jureron ab lo comte de
Peiregors et ab los borges d’ aquellas encontradas et ab lo seingnor
de Gordon et ab lo seingnor de Monfort, e si se sarreron ensems per
qu’ il se deffendesson d’ al com Richart que los volia deseretar, per
so car il volion ben al rei jove son fraire, ab cui el se guerreiava,
alqual el avia toltas las rendas de las caretas, de lasquals caretas
lo reis joves prendia certa causa, si com lo paire l’ o avia donat, e
no ‘l laissava neus albergar segur en tota la soa terra. E per aquest
sagramen que tuich aquist avian fait de guerreiar En Richart,
Bertrans de Born si fez aquest sirventes:
Puois Ventadorns e
Comborns, etc.
Per assegurar totas las gens d’ aquela encontrada
per lo sagramen que aquill avian faich contra ‘N Richart, e reprenden
lo rei jove, car el en guerra non era plus prosperos; remembran a lui
com En Richart l’ avia toltas las rendas de las caretas, e com el
avia fait levar un castel el miei loc de la terra qu’ el paire li
avia dada, e lauzan lo seingnor de Puoiguillem e de Clarensa e de
Gragnol e de Saint Astier, qu’ eren quatre baron de Peiregors, e
lauzan si mezeis e Torena et Engolmeza; e dis que si ‘l vescoms de
Born e de Gavaudan, so era En Gastos Bearn qu’ era caps de tota
Gascoingna, En Vivians de Lomaingna, En Bernados d’ Armaingnac e ‘l
vescoms de Tartartz venion sai ad el que volion mal a ‘N Richart,
assatz avia el que far, e si ‘l seingner de Malleon, so era En Raols
de Malleon, lo paire d’ En Savaric, el seingner de Taunai, el vescoms
de Siorai, el seingner de Taillaborc, el vescoms de Toratz, que tuit
aquist l’ ajudaravon, si lor fossen de pres per lo gran tort qu’ en
Richart lor fazia; e tuit aquist eron gran baron de Peitieu. E de
totas aquestas razos, si fez En Bertrans aquest sirventes que
comenssa:
Puois Ventadorns e Combors ab Segur.
Al temps qu’ En
Richartz era coms de Peitieus, anz qu’ el fos reis, Bertrans de Born
si era sos enemics, per so qu’ En Bertrans volia ben al rei jove que
guerreiava adoncs ab En Richart qu’ era sos fraire. En Bertrans si
avia fait virar contra ‘N Richart lo bon vescomte de Lemogas que avia
nom N Aemars; e ‘l vescomte de Ventedorn; e ‘l vescomte de Gumel; e
‘l comte de Peiragors e son fraire; e ‘l comte d’ Engoleime e sos dos
fraires; e ‘l comte Raimon de Tolosa; e ‘l comte de Flandres; e ‘l
comte de Barsolona; En Centoill d’ Estarac, un comte de
Gascoingna; En Gaston de Bearn, comte de Bigora; e ‘l comte de Digon.
E tuich aquistz si l’ abandoneron e feiron patz ses lui, e si s
perjureron vas lui. En Aemars, lo vescoms de Lemogas, que plus l’ era
tengutz d’ amor e de sagramen si l’ abandonet e fetz patz ses lui. En
Richartz cant saup que tuich aquist l’ avion abandonat, el s’ en venc
denant Autafort ab la soa ost, e dis e juret que jamais no s’ en
partiria si ‘l no ill dava Autafort, e no venia a son comandamen.
Bertrans quant auzi so qu’ En Richartz avia jurat, e sabia qu’ el era
abandonatz de totz aquestz que vos avetz auzit, si ‘l det lo castel,
e si venc a son comandamen. E ‘l coms Richartz receup, perdonan li e
baisan lo; e sapchatz que per una cobla qu’ el fetz el sirventes
locals comensa:
Si ‘l coms m’ es avinens e non avars,
lo coms
Richartz li perdonet son brau talan, e rendet li son castel Autafort
e venc sos fin amic coral; e vai s’ en En Bertrans e comensa a
guerreiar N Aemar lo vescomte que l’ avia desamparat, e ‘l comte de
Peiregors; don Bertrans receup de grans dans, et el a lor fetz de
grans mals. En Richartz, quant fon devengutz reis passet outra mar, e
‘N Bertrans remas guerreian. Don Bertrans fetz d’ aquestas doas razos
aquest sirventes:
Ges ieu no m desconort.
En la sazos qu’ el
reis joves ac faita la patz ab son fraire Richart et el ac fenida la
demanda que il fazia de la terra, si com fo la voluntat del rei
Henric lor paire; e ‘l paire li dava certa liurazon de deniers per
vianda, e per so que besoigna l’ era. E neguna terra non tenia ni
possezia; ni negus hom a lui no venia per mantenemen ni per secors de
guerra; En Bertrans de Born e tuit li autre baron que l’ avian
mantengut contra Richart foron molt dolen. E ‘l reis joves si s’ en
anet en Lombardia torneiar e solasar; e laisset totz aquestz baros en
la guerra ab En Richart. En Richartz asega borcs e chastels,
e pres terras, e derroca et ars et abrasa. E ‘l reis joves si
sojornava, torniava e dormia e solasava; don En Bertrans si fetz
aquest sirventes que comensa:
D’ un sirventes non cal far longor
ganda.
Lo plainz qu’ En Bertrans de Born fetz del rei jove non
porta autra razon sinon qu’ el reis joves era lo meiller del mon. En
Bertrans li volia meills qu’ a home del mon, e lo reis joves ad el
meills qu’ a home del mon, e plus lo crezia que home del mon; per que
lo reis Enrics sos paire e ‘l coms Richartz sos fraire volian mal a
‘N Bertran. E per la valor qu’ el reis joves avia, e per lo gran dol
que fon a tota gen, el fetz lo plaing de lui que dis:
Mon chan
fenis ab dol et ab mal traire.
Lo reis Henrics d’ Engleterra si
tenia assis En Bertran de Born dedins Autafort, e ‘l combatia ab sos
edeficis, que molt li volia gran mal, car el crezia que tota la
guerra qu’ el reis joves, sos fillz, l’ avia faicha qu’ En Bertrans
la il agues faita far; e per so era vengutz denant Autafort per lui
desiritar. E ‘l reis d’ Aragon venc en l’ ost del rei Henric denant
Autafort.

E
cant Bertrans o saub, si fo molt alegres qu’ el reis d’ Aragon era en
l’ ost, per so qu’ el era sos amics especials. E ‘l reis d’ Aragon si
mandet sos messatges dins lo castel, qu’ En Bertrans li mandet pan e
vin e carn; et el si l’ en mandet assatz; e per lo messatge per cui
el mandet los presenz, el li mandet pregan qu’ el fezes si qu’ el
fezes mudar los edificis e far traire en autra part, qu’ el murs on
il ferion era tot rotz. Et el, per gran aver del rei Henric, li dis
tot so qu’ En Bertrans l’ avia mandat a dir. E ‘l reis Henrics si fes
metre dels edificis en aquella part on saub qu’ el murs era rotz, e
fon lo murs per terra, e ‘l castels pres; e ‘N Bertrans ab tota sa
gen fon menatz al pabaillon del rei Henric. E ‘l reis lo receup molt
mal; e ‘l reis Henrics si ‘l dis: “Bertrans, Bertrans, vos avetz
dig que anc la meitatz del vostre sen no vos besognet nulls temps,
mas sapchatz qu’ ara vos besogna ben totz. – Seingner, dis Bertrans,
el es ben vers qu’ eu o dissi, e dissi me ben vertat.” E ‘l reis
dis: “Eu cre ben qu’ el vos sia aras faillitz. – Seingner, dis En
Bertrans, ben m’ es faillitz. – E com, dis lo reis? – Seingner, dis
En Bertrans, lo jorn qu’ el valens joves reis, vostre fills mori, eu
perdi lo sen e ‘l saber e la conoissensa.” E ‘l reis quant auzi so
qu’ En Bertrans li dis, en ploran, del fill, venc li granz dolors al
cor de pietat et als oills, si que no s pot tener qu’ el non pasmes
de dolor.

E
quant el revenc de pasmazon, el crida e dis en ploran: “En
Bertrans, En Bertrans, vos avetz ben drech, et es ben razos, si vos
avetz perdut lo sen per mon fill, qu’ el vos volia meils que ad home
del mon; et eu per amor de lui vos quit la persona e l’ aver e ‘l
vostre castel, e vos ren la mia amor e la mia gracia, e vos don cinc
cenz marcs d’ argen per los dans que vos avetz receubutz.” En
Bertrans si ‘l cazec als pes, referren li gracias e merces. E ‘l reis
ab tota la soa ost s’ en anet. En Bertrans, cant saup qu’ el reis d’
Aragon l’ avia faita si laida felonia, fon molt iraz ab lo rei ‘N
Anfos. E si sabia com era vengutz al rei Henric esser soudadiers
logaditz, e sabia com lo reis d’ Aragon era vengutz de paubra
generacion, de Carlades d’ un castel que a nom Carlat que es en
Rosergue, en la seingnoria del comte de Rodes; En Peire Carlat, qu’
era seingner del castel per valor e per proessa, si pres per moiller
la comtessa de Millau qu’ era caseguda en eretat, e si n’ ac un fil
que fon valens e pros, e conquis lo comtat de Proensa, et us sos fils
si conquis lo comtat de Barsalona, et ac nom Raimon Berrengier,
loquals conquis lo regisme d’ Aragon e fo lo primiers reis que anc
fos en Aragon, et anet penre corona a Roma, e cant s’ en tornava, e
fon al borc Saint Dalmas, el mori; e remanseron ne trei fill, Anfos
loquals fo reis d’ Aragon, aquest que fetz lo mal d’ En Bertran de
Born, e l’ autre don Sancho, e l’ autre Berengiers de Besaudunes. E
saup com el avia traida la filla de l’ emperador Manuel, que l’
emperaire l’ avia mandada per moiller ab gran tresor et ab gran aver
et ab molt onrada compaingnia, e los raubet de tot l’ aver que la
domna e ill Grec avian; e com los enviet per mar marritz e consiros e
desconseillatz; e com sos fraire Sanchos l’ avia tota Proensa, e com
se s perjuret per l’ aver qu’ el reis Henrics li det contra ‘l comte
de Tolosa. E de totas aquestas razons fetz En Bertrans de Born lo
sirventes que ditz:
Pois lo gens terminis floris.
Si com vos
avetz maintas vetz auzit, En Bertrans de Born e sos fraires En
Constantis agren totz temps guerra ensems et agren gran malvolensa l’
us a l’ autre, per so que chascuns volia esser seingner d’ Autafort
lo lor comunal castel per razo. Et avenc se que com so fos se causa
qu’ En Bertrans agues presa e tolguda Autafort, e casset Constanti e
sos fills de la terra. En Constantis s’ en anet a ‘N Aemar lo
vescomte de Lemogas et a ‘N Amblart comte de Peiregors et a ‘N
Taillaran seingner de Montaingnac querre lor merce qu’ il lo
deguesson ajudar contra son fraire En Bertran qui malamen tenia
Autafort qu’ era mieiz seus, e no l’ en volia dar neguna part, anz l’
avia malamen dezeretat; et il l’ ajuderon e conseilleron contra En
Bertran, e feiron lonc temps gran guerra ab lui; et a la fin tolgren
li Autafort. En Bertrans s’ en escampet ab la soa gent e comenset a
guerreiar Autafort ab totz sos amics e parens. Et avenc si qu’ En
Bertrans cerquet concordi e patz ab son fraire, e fon faicha gran
patz, e vengron amic. Mas quant En Bertrans fon ab tota la soa gen
dins lo castel d’ Autafort si ‘l fetz faillimen, e no ill tenc
sagramen ni conven, e tolc lo castel a gran fellonia a son fraire; e
so fon un dia de diluns en loquals era tals ora e tals poinz que
segon la razon dels agurs ni de poinz e d’ estrolomia non era
bon comensar negun gran faich. En Constantis s’ en anet al rei Henric
d’ Englaterra et a ‘N Richart lo comte de Peitieus querre mantenemen
contra ‘N Bertran. El reis Henrics per so qu’ el volia mal a ‘N
Bertran per so qu’ el era amics e conseillaire del rei jove son fill
loquals avia avuda guerra ab el, e crezia qu’ En Bertrans n’ agues
tota la colpa; si ‘l pres ad ajudar, e ‘l coms Richartz sos fills, e
feiron gran ost, et assetgeiron Autafort, et a la fin preiseron lo
castel, e ‘N Bertran fon pres; e can fon menatz al pavaillon denan lo
rei ac gran paor, mas per las paraulas lasquals el membret al rei
Enric del rei jove son fill, lo reis li rendet Autafort e perdonet
li, e ‘l coms Richartz totz sos mals talans, si com vos avetz auzit
en l’ istoria que es escrita denan sobre lo sirventes que dis:
Puois
lo gens terminis floritz.
Mas quan lo reis Henrics li rendia
Autafort dis solazan ves de Bertran: Sia toa, ben la des tu aver per
razon, tan gran fellonia fezis tu de ton fraire. Et En Bertrans s’
engenoillet denan lui e dis: Seingner, gran merces, be m platz aital
jutgamenz. En Bertrans intret el castel, e ‘l reis Henrics e ‘l coms
Richartz s’ en torneron en lor terra ab lor gen. Quan li autre baron
qu’ ajudavon Constanti auziron so, e viron qu’ En Bertrans avia
ancaras lo castel, foron molt dolen et irat, e conseilleron Constanti
qu’ el se reclames d’ En Bertran denan lo rei Enric qu’ el mantenria
ben en razon. Et el si fetz. Mas Bertrans mostret al rei lo jutgamen
qu’ el avia fait, car el s’ avia ben fait escrire; e ‘l reis s’ en
ris, e s sollasset. En Bertrans s’ en anet ad Autafort, e Constantis
non ac autra razo. Mas li baron que adjudavon Costanti feiren ab lui
lonc temps gran guerra a ‘N Bertran et el ad els; e tant com visquet,
no il volc rendre lo castel ni far patz ab son fraire ni treva. E can
fon mortz, acorderon se li fill d’ En Bertran ab En Constanti lor
oncle et ab sos filz lor cosins. E per aquestas razos fetz En
Bertrans aquest sirventes que dis:
Ges de far sirventes no m
tartz.
Ben avetz entendutz los mals qu’ En Bertrans de Born
remenbret qu’ el reis d’ Aragon avia faitz de lui e d’ autrui, et a
cap d’ una gran sazon qu’ el n’ ac apres d’ autres mals qu’ el avia
faitz si lo ‘l volc retraire en un autre sirventes; e fon dig a En
Bertran c’ un cavallier avia en Aragon que avia nom N Espaingnols, et
avia un bon castel molt fort que avia nom Castellot, et era
proprietat d’ En Espaingnol, et era en la forteressa de Sarrazins,
don el fazia gran guerra als Sarrazis; e ‘l reis si entendia molt en
aquel castel; e venc un jorn en aquela encontrada per servir lo e per
envidar lo al sieu castel, e menet lo charament lui ab tota soa gen.
E ‘l reis quant fon dedins lo castel lo fetz penre e menar deforas, e
tolt li lo castel. E fon vertatz que, quant lo reis venc al servizi
del rei Henric, lo coms de Tolosa si ‘l desconfis en Gascoingna, e
tolt li ben cinquanta cavalliers; e ‘l reis Henrics li det tot l’
aver que ill cavallier devian pagar per la reenson, et el no ‘l
paguet l’ aver als cavallier, ans l’ enportet en Aragon; et ill
cavallier isseron de preisson e pagueron l’ aver. E fon vertatz c’ us
joglars que avia nom Artuset, li prestet dos cens marabotis, e
menet lo ben un an ab si, e no ill en det denier; e cant venc un dia
Artuset joglars, si se mesclet ab un Juzieu, e ill Juzieu li vengron
sobre e nafreron malamen lui et un son compaignon; et Artuset et us
sos compaingz si auciseron un dels Juzieus, don li Juzieu aneron a
reclam al rei e pregueron lo qu’ el fezes vendeta e que lor des Artus
e ‘l compaignon per aucire, e que ill darian CC. Marabotis; e ‘l reis
los lor donet amdos e pres los CC. Marabotis, e ill Juzieu los feiron
ardre lo jorn de la nativitat de Crist, si com dis Guillems de
Berguedan en un sieu sirventes dizen en el mal del rei:
E fetz una
mespreison
Don om no ‘l deu razonar,
Qu’ el jorn de la
naision
Fetz dos cretias brusar,
Artus ab autre son par,
E
non degra aici jutgar
A mort ni a passion
Dos per un Juzieu
fellon.
Don us autre que avia nom Peire joglar li prestet deniers
e cavals, et aquel Peire joglars si avia grans mals dig de la veilla
reina d’ Englaterra, laquals tenia Fontebrau que es una abadia on se
rendon totas las veillas ricas; et ella lo fetz ausire per paraula
del rei d’ Aragon. E totz aquetz laich faich remembret En Bertrans de
Born al rei d’ Aragon en aquest sirventes que dis:
Quan vei per
vergier despleiar.
En lo temps et en la sazon que lo reis Richartz
d’ Englaterra guerreiava ab lo rei Felip de Fransa, s’ il foron amdui
en camp ab tota lor gen. Lo reis de Fransa si avia ab se Franses e
Bergoingnos e Campanes e Flamans e cels de Berrion; e ‘l reis
Richartz avia ab se Engles e Normans e Bretos e Peitavis e cels d’
Anjeu e de Torrena e del Maine e de Saintonge e de Lemosin; et era
sobre la riba d’ un flum que a nom Gaura loquals passa al pe de
Niort. E l’ una ost si era d’ una riba e l’ autra ost era de l’
autra; et en aissi esteron XV jorn; e chascun jorn s’ armavan et
appareillavan de venir a la batailla ensems. Mas arcivesque et
evesque et abat et home d’ orde que cercavan patz eran en miech que
defendian que la batailla non era. Et un dia foron armat tuit aquill
qu’ eran ab lo rei Richart et esqueirat de venir a la bataille e de
passar la Gaura; e li Franses s’ armerent et s’ esqueirerent; e li
bon home de religion foron ab las crotz en bratz, pregan Richart e ‘l
rei Felip que la batailla non degues esser. E ‘l reis de Fransa dizia
que la batailla non remanria, si ‘l reis Richartz no ill fazia
fezeutat de tot so que avia de sai mar, del ducat de Normandia e del
ducat de Quitania e del comtat de Peitieus, e que il rendes Gisort
loqual lo reis Richartz l’ avial tolt. Et En Richartz quant auzi
aquesta paraula qu’ el reis Felip demandava, per la gran baudesa qu’
el avia, car li Campanes avian ad el promes que no ill serion a l’
encontra, per la gran cantitat dels esterlins que avia semenatz entre
lor, si montet en destrer e mes l’ elm en la testa, e fai sonar las
trombas e fai deserrar los sieus confanos encontra l’ aiga per
passar outra, et aordena las esqueiras dels baros e de la soa gen,
per passar outra a la batailla. E ‘l reis Felip cant lo vi venir
montet en destrer e mes l’ elme en la testa, e tota la soa gens
monteron en destriers, e preseron lor armas per venir a la batailla,
trait Campanes que no meteron elmes en testa. E ‘l reis Felips quant
vi venir En Richart e la soa gen ab tan gran vigor, e vi que ill
Campanes no venion a la batailla, el fon avilitz et espaventatz, e
comensa far apareillar los archivesques e li evesques et homes de
religion, tot aquel que l’ avion pregat de la patz far; e preguet lor
qu’ il anesson pregar En Richart de la patz far e del concordi, e si
lor promes de far e de dir e de recebre aquella patz et aquella
concordia del deman de Gisort e del vassalatge que ill fazia En
Richart. E li saint home vengron ab las crotz en bratz encontra lo
rei Richart, ploran, qu’ el agues pietat de tanta bona gen com avian
el camp, que tuit eron a morir, e que s volgues la patz, qu’ ill li
farian laissar Gisort, e ‘l rei partir de sobre la soa terra. E li
baron, quant auziron la grant honor qu’ el reis Felips li presentava,
foron tuich al rei Richart, conseilleron lo qu’ el preses lo concordi
e la patz; et el per los precs dels bos homes de religion e per lo
conseill dels sieus baros si fetz la patz e ‘l concordi, si qu’ el
reis Felips li laisset Gisort quitamen, e ‘l vassalatges remas en
penden si com el estava; e partit se del camp; e ‘l reis Richartz
remas; e fon jurada la patz d’ amdos los reis a detz anz; e desfeiron
lor ostz, e deron comjat als soudadiers. E vengron escars et avars
ambedui li rei e cobe; e no volgron far ost ni despendre, sino en
falcos et en austors et en cans et en lebriers, et en comprar terras
e possessions, et en far tort a lor baros; don tuit li baron del rei
de Fransa foron trist e dolen, e li baron del rei Richart, car avian
la patz faicha; per que chascuns dels dos reis era vengutz escars e
vilans. En Bertrans de Born si fo plus irat que negus dels autres
baros, per so car no se dellectava mais en guerra de si e d’ autrui,
e mais en la guerra dels dos reis; per so que, quant il avian li dui
rei guerra ensems, el avia d’ En Richart tot so qu’ el volia d’ aver
e d’ onor, et era temsutz d’ amdos los reis per lo dire de la lenga.
Don el, per voluntat qu’ el ac que il rei torneson a la guerra e per
la voluntat qu’ el vi als autres baros, si fetz aquest sirventes
loquals comensa:
Pois li baron son irat e lor pesa.
Quant En
Bertrans ac faich lo sirventes que dis:
Pois als baros enoia e lor
peza,
et ac dich al rei Felips com perdia de cinc ducatz los tres,
e de Guiort la renda e ‘l perchatz, e com Caercis remania en guerra
et en barata, e la terra d’ Engolmesa, e com Franses e Bergoingnos
avian cambiat honor per cobezesa, e com lo reis Felips avia anat
pleideian sobre la riba de l’ aiga, e com el non avia volguda la patz
cant fon desarmatz, et si tost com el fon armatz, perdet per viutat
l’ ardimen e la forsa, e que mal semblava del cor Henric l’ oncle de
Raols del Cambrais qui desarmatz volc que la patz si fezes de Raols
son nebot ab los quatre fils N Albert, e de puois que fon armatz non
volc patz ni concordi; e com totz reis era aunitz e desonratz pois
comensava ad autre rei per terra qu’ aquel reis li tolgues, quant el
fazia patz ni treva tro la demanda que il fazia agues conquista, e
recobrat so que fos dreitz e razos don li autre rei lo tenion
desiritat, e per far vergoingna als Campanes dels esterlins que foron
semenat entre lor per so que ill volguesson tornar a la guerra; tuit
li baron de Peitieus e de Lemosin en foron molt alegre que molt erent
tristz de la patz per so que meins n’ eron onrat e car tengut per
amdos los reis. Lo reis Richartz si creisset molt d’ orgoill d’
aquesta patz, e comenset fart tortz e desmesuras en las terras del
rei de Fransa que marcavon ab las terras d’ En Richart; e ‘l reis
Felips venia a reclam ad aicels que avian faita la patz entre lor
dos. En Richartz no volia per lor tort ni dreg far, don fon ordenatz
per lor uns parlamens on foron ensems en la marcha de Torena e de
Berrieu; e ‘l reis Felips si fetz mains reclams d’ En Richart, don
amdui vengron a grans paraulas et a malas, si qu’ En Richartz lo
desmenti e ‘l clamet vil recrezen; e si s desfizeron, e si s partiron
mal. E cant Bertrans de Born ausi que il eron mal partit, si fo molt
alegres; et aisso fon el temps al comensamen d’ estieu; don Bertrans
fetz aquest sirventes que vos aras auziretz:
Al dous termini
blanc
Del pascor vei la elesta.
Et en aquel sirventes el poins
fort lo rei Felip qu’ el degues comensar la guerra ab lo rei Richart
a fuoc et a sanc; e dis qu’ el reis Felips volia mais patz c’ uns
morgues, e ‘N Richartz, ab cui el s’ apellava Oc e Non, mais
guerra que negus dels Algais qu’ eron quatre fraire gran raubador e
prezador, e raubaven e menaven ben ab lor mil raubadors a caval e ben
doa milia a pe, e no vivion d’ autra renda ni d’ autre
perchatz.
Ancmais per re qu’ En Bertrans de Born disses en coblas
ni en sirventes al rei Felip ni per recordamen de tort ni d’ aunimen
que ill fos ditz ni faitz, no volc guerreiar lo rei Richart; mas En
Richartz si sailli a la guerra, quant el vit la frevoleza del rei
Felip, et raubet e prenet et ars castels e borcs e villas, et aucis
homes e pres, don tuich li baron, a cui desplasia la patz, foron molt
alegre. En Bertrans de Born plus que tuich, per so qu’ el plus volia
guerra que autr’ om, e car crezia que, per lo seu dire, lo
reis
Richartz agues comensada la guerra, ab loqual el s’ apellava
Oc et Non, si com auziretz el sirventes qu’ el fetz, sitost
com el auzi qu’ En Richartz era saillis a la guerra, et el fetz aquel
sirvente que comensa:
Non puosc mudar un chantar non esparja.
Quan
lo reis Richartz s’ en fon passatz outra mar, tuit li baron de Lemozi
e de Peiregors se jureron ensems e feiron gran ost, et aneren als
castels et als borcs qu’ En Richartz lor avia tout. Et en
aissi combateron e preseron totz aquels que s deffendion; et en aissi
cobreron gran re d’ aquel qu’ En Richart lor avia tout. E quant En
Richartz fon vengutz d’ outra mar et issitz de preison, molt fo iratz
e dolens dels castels e dels borcs que il baron l’ avian tols;
e comenset los a menassar fortmen de deseretar los e de destruire
los. E ‘l vescoms de Lemogas e ‘l coms de Peiregors per lo mantenemen
qu’ el reis de Fransa lor avia fait e fazia, si ‘l tengron las soas
menassas a nien, e il manderon dizen qu’ el era vengutz trop braus e
trop orgoillos; e que ill, mal son grat, lo farian franc e cortes et
humil; e que ill lo castiarian guerreian. Don Bertrans de Born, si
com cel que non avia autra alegressa mas de mesclar los baros de
guerra, cant auzi qu’ el reis menassava aquels baros que no ‘l
prezavan ren e metion per nien lo sieu dig, e que ill l’ avion mandat
dizen que ill lo chastiarion e ‘l farion mal son grat tornar franc e
cortes, En Bertrans si ‘n fo molt alegres. E sabia qu’ el reis en era
fort dolens et iratz d’ aisso que ill dizion, e del castel de Montron
e d’ Azgen que ill avian tout, el fez un son sirventes per far
saillir lo rei Richart a la guerra. E cant el ac fait son sirventes,
el lo mandet a ‘N Raimon Jauzeran qu’ era del comtat d’ Urgel,
seingner de Pinos, valens hom e larcs e cortes e gentils; e non era
nuls hom en Cataloingna que valgues lui per la persona, et entendia
se en la marquesa qu’ era filla del comte d’ Urgel e moiller d’ En
Girout de Cabrieras qu’ era lo plus rics hom e ‘l plus gentils
de Cataloingna, trait lo comte d’ Urgel son seingnor. E comensa en
aissi lo sirventes:
Quant la novella flors par el vergan.
Bastero,
79, 140. Crescimbeni, 174. Millot, I, 210. P. Occ. 64.

Bertrand
de Born, le fils; t. IV.
Quan lo reis Richartz fo mortz, el remas
us sos fraire que avia nom Johan Ses Terra per so qu’ el non avia
part de la terra, e fon faitz reis d’ Englaterra et ac lo regisme e
‘l ducat de Quitania e ‘l comtat de Peitieus. E tan tost com fon
faitz reis e seingner del comtat et del ducat de Peitieus, el s’ en
anet al comte d’ Engolesma que avia una mout bella filla piucella que
avia ben XX ans, laqual avia fata jurar En Richartz a ‘N Ago lo Brun
qu’ era coms de la Marqua et era neps d’ En Jaufre de la
Seingna et era sos vassals; e ‘l coms d’ Engolesma l’ avia jurada la
filla a moiller, e receubut per fill, qu’ el non avia plus ni fill ni
filla. E dis al comte d’ Engolesma qu’ el volia sa filla per moiller
e fez se la dar, et esposet la ades, e montet a caval et anet s’ en
ab sa moiller en Normandia. E quand lo coms de la Marqua saup qu’ el
reis l’ avia touta sa moiller fon molt dolens, et anet s’ en reclamar
a totz sos parens et a totz sos amics; e tuit en foron mout irat, e
preiron conseill que ill s’ en anesson en Bretaingna e tolguessen lo
fil del comte Jaufre que avia nom Artus e qu’ en fezessen lor
seingnor; que per razon o podion far, qu’ el era fils del comte
Jaufre qu’ era enanz natz qu’ el reis Johans. Et en aissi o feiren. E
feiron d’ Artus lor seingnor, e jureren li fezeutat; e meneron lo en
Peitieu, e tolgron al rei Peitieus, traitz alcanz castels e borcs
fortz que avia en Peitius. Et el s’ estava ab sa moiller en Normandia
que noit ni jorn mais de leis no s partia ni manjan, ni beven ni
durmen ni veillan; e menava la en cassa en forest et en ribeira ab
austors et ab falcos. Et aquist baron li tollion tota la terra. Ben
s’ avenc qu’ un jorn lor venc grans desaventura; que ill avion sa
maire assissa en un castel que a nom Mirabel; et el per confort d’
autrui si la socors a no saubuda, e venc si celadamen c’ anc non
saubron novellas tro qu’ el fon jos al borc ab els.

E
trobet los durmen e pres los totz, Artus e sos baros e totz aquels
que se tenion ab el. E per jelosia de la moiller, car non podia viure
ses leis, el abandonet Peitieu e tornet s’ en en Normandia, e laisset
los preisoniers per sagramenz e per ostages; e passet s’ en en
Englaterra; e menet ab si Artus et En Savaric de Maleon e ‘l vescomte
de Castelarraut; e fetz negar son nebot Artus, et En Savaric de
Maleon fetz metre en la tor Corp, lai on om mais non manjava ni
bevia; e ‘l vescomte del Castelarraut atressi. E tan tost com lo reis
de Fransa saup que lo reis Johans ab sa moiller era passatz en
Englaterra, el intret ab gran ost en Normandia e tolc li tota la
terra. E ill baron de Peitieu se reveleron e tolgron li tot Peitieu
trait la Rochella. En Savarics de Maleon, com hom valens e savis e
larcs, si s’ engeingna, si qu’ el escampet foras de la preison, e
pres lo castel on el estava pres; e ‘l reis Johans fetz patz ab el,
qu’ el lo laisset anar e det li en garda tota la terra qu’ el non
avia perduda de Peitieu e de Gascoingna. En Savarics s’ en venc e
comenset la guerra ab totz los enemics del rei Johan, e tolc lor tot
Peitieu e tota Gascoingna. E ‘l reis se sejorna en Englaterra en
cambra ab sa moiller, ni non donava socors ni ajutori a ‘N Savaric de
Maleon d’ aver ni de gen. Don Bertrans de Born lo joves, lo
fils d’ En Bertran de Born d’ aquel que fez aquels autres sirventes,
per lo besoing qu’ era a ‘N Savaric e per lo reclam que tota la genz
de Quitania e del comtat de Peitieu en fazian, si fetz aquest
sirventes:
Cant vei lo temps renovelar.
On trouve dans les
manuscrits une autre pièce de ce troubadour, mais elle est aussi
attribuée au Dauphin d’ Auvergne.
Pos sai es vengutz
Cardaillac
D’ un novel sirventes vos pac
Que portes N Eliam
Rudel
Que, s’ anc ab bona domna jac
Per s’ amor, vos don un
poudrel.

E si lo us don en Braierac
N Elias, Perbost lo
estac
E done vos sell’ e panel…
Pos sai es.
Bastero,
80. Crescimbeni, 185. Millot, I, 210.

Bertrand Carbonel, t.
IV. Dix-sept pièces. Ce troubadour cite souvent les poëtes
latins:
Aisi, dona, co ieu dic ses falhensa
Vos ai amad’ e us
am de cor plenier,
Mas tan m’ aura dat fin’ amors temensa
De
dir a vos que, qui m des Monpeslier,
Non parlera qu’ ieu truep en
l’ escriptura
Qu’ Ovidis dis qu’ ieu feira desmezura.
Aisi
m’ a dat.

So dis un versetz de Cato
Que senher es fols
sertamen
Can no vol creyre son sirven…
Therensis dis, que
savis fo,
Que cascuna test’ a son sen.
Cor diguas.
Il
composa sur la mort d’ un ami la complainte suivante:
S’ ieu anc
nulh temps chantiei alegramen,
Ar chant marritz et ay en ben
razo,
Car mortz m’ a tout mo fizel companho,
En P. G., don ai
mon cor dolen.
Ay! mortz falsa, co m’ avetz laissat blos,
Car
tout m’ avetz l’ ome pus grassios
E ‘l pus cortes et ab mais de bo
sen
Del sieu afar c’ anc fos de nulh lengatje.


Las!
qui sabra mais tan complidamen
Faire tot so que tanh ad home
bo?
El avia tot jorn s’ entensio
En aculhir e ‘n far onramen;
E
cant era ab pecx ni ab janglos,
El er aitals, et ab los savis
pros.
Hueymais no m cal qu’ ieu an amicx queren
Qu’ ab el mori
amors de fin coratje.


Li
sieu dechat, ben faitz maistralmen,
Mostron que ieu non puesc dir
lauzor pro:
Qui non agues d’ una fort questio
L’ entendemen e
‘l cortezamen,
Ab yssemples et ab belas razos
Lo mostrava, e
totas questios
El solvia, el dava jutjamen
Si que a totz era
mais d’ agradatge.

Ay! bel conpanh, plazen a tota gen,
Oc,
ben plazens qu’ anc pus plazens non fo,
Que farai ieu que jamais
be ni pro
Ni gaug, ni ren c’ a mi sia plazen
Ieu non auray ses
vostre cors joios?
Car onran mi percassavatz mos pros,
E m’
anavatz tans bels plazers dizen
C’ autres m’ en so contra ‘ls
vostres salvatje.

A Ieshum Crist, lo pair’ omnipoten,
Prec,
si li plai, que ‘l fassa ver perdo
E qu’ el meta sus el sobeyra
tro,
Col meilhers homs qu’ ieu anc vis ses conten.
Maire de
Dieu, car gran fe ac en vos,
Prec vos pregues vostre filh
glorios
Que sa pena l’ adug’ a salvamen,
Si c’ a sos pes el aia
son estaje.

Amors ferma de dos bos conpanhos
Es pus ferma,
e dis o Salomos,
C’ amors carnals, dieu en trac per guiren
C’
anc non amey res tan de mon linhatje.

Dans le MS. de Durfé,
fol. 116, col. 1, v°, on lit en tête de divers couplets recueillis
par Bertrand Carbonel:
Aiso so coblas triadas esparsas d’ En
Bertran Carbonel de Marcelha.
Nostrad. 189. Millot, II, 432.
Papon, II, 403. P. Occ. 240.

Bertrand Folcon, t.
IV.
Crescimbeni, 177.

Bertrand de Gordon. Premier couplet
d’ une tenson avec Pierre Raimon:
Totz tos afars es niens,
Peire
Raimon, e ‘l sens frairis;
E no val dos angevis
Tos sabers mest
bonas gens,
E teing per desconoissens
Qui ben ni honor ti
fai:
E sapchas qu’ eu no t darai
Per nuill mestier qu’ en ti
sia
Mas car venguist per mi sai.
Totz tos afars.
Bastero,
80. Millot, I, 442.

Bertrand de Paris de Rouergue. Un sirvente
adressé à Gordon:
Anc no saupes chansos ni sirventes,
Vers ni
descort qu’ en cortadis fezes,
Que no sabers nos marris e us
cofon;
Soven dizez so qu’ es d’ aval d’ amon…
Ni no sabetz
las novas de Tristan
Ni del rey Marc ni d’ Absalon lo bel…
Ni
no sabetz per que selet son nom
Polamides sul palaitz al prim
som;
Ni no sabetz que fos l’ assaut de Tyr,
Ni d’ Argilen lo bo
encantador,
Ni com bastic lo palaitz ni la tor
Devan Laon, per
lo bon rey trair;
Ni no sabetz del senhor de Paris
A cals
esfors pres Espanh’ e conquis…
Ni ges non cug que sapiatz d’
Ivan
Que fo ‘l premier c’ adomesjet auzel…
Ni no sabetz d’
Ariel lo cortes
Que pres per cors de cabrols dos e tres,
E quis
tos temps aventuras pel mon,
E car clardatz de jorn tol
resplendensa
E volc saber cant a mar de prion
Jes de Merli l’
engles no sabetz re
Que sapchatz dir com renhet ni que fe…
Ni
de Guio de Mayensa ‘l valens,
Ni de la ost qu’ a Tebas fe
venir…
Ni no sabetz novas de Floriven
Que pres premier de
Fransa mandamen…
Ni no sabetz novas del rey Gormon
Ni del
cosselh qu’ Izambart det sul pon…
De Constanti l’ emperador m’
albir
Que non sabetz com el palaitz maior
Per sa molher pres
tan gran deshonor,
Si que Roma ‘n volc laissar, e gurpir,
E per
so ‘n fon Constantinoples mes
En gran rictat, car li plac qu’ el
bastig,
Que CXX ans obret, c’ anc als no s fe,
E jes d’ aisso
non cug sapiatz re…
A la valen comtessa de Rodes,
Car es sos
cors pros e gai e cortes,
Portatz mon chan, non tematz freg ni
son,
Guordo, qu’ ieu l’ am may de dona del mon.
Guordo ie
us ai.
Millot, II, 446.

Bertrand du Puget-Teniers, t.
IV.
Bertrans del Pojet si fo un gentils castellans de
Proensa, de Teunes, valenz cavalliers e larcx e bons guerriers. E fes
bonas cansos e bons sirventes.
Dans une tenson avec sa dame, il
lui dit:
Domna, ieu soi lo vostr’ amics aitals,
Francs et
humils, vers, adreiz e leials;
E serai vos de servir tan
venals
Que ja no m’ er afans a sofrir mals;
E vos, domna, si
com etz de bon aire,
Retenetz me, que ben er vostre sals
Ab tan
qu’ ieu ja de re vas vos non vaire.
Bona domna.
Bastero,
80. Crescimbeni, 178. Millot, III, 395. Papon, III, 454. P.
Occ.
364.

Bertrand de Saint-Felix, t. IV.
Bertrand de la
Tour. Un couplet avec le Dauphin d’ Auvergne.
Lo dalfinz fetz
aquesta cobla d’ En Bertran de la Tor, e mandet la il per Mauret,
qu’ era uns joglars, en la saison que Bertrans ac laissada valor e
largessa.
Mauret, Bertrans a laisada…
Valor don fo mout
honratz
E l’ anar d’ autr’ encontrada,
E sojorna a la Tor,
E
ten faucon et austor,
E cre far pasca o nadal,
Quant son XX
dinz son ostal.

Bertrans respondet al Dalfin en aquesta
cobla:
Mauret, al Dalfin agrada
Qu’ en digan qu’ eu son
malvatz,
E ‘l reproiers es vertatz
Del cal seignor tal
mainada;
Que fui bon tant quant aic bon seignor,
Que a lui plac
ni so tenc ad honor,
Et aras, Mauret, pos el no val,
Si era
bon, tenria so a mal.
Millot, I, 313.

Bierris de Romans.
Cette dame adresse une pièce à une autre dame qu’ elle nomme
Marie.
E car beutatz e valor vos enansa
Sobre totas qu’ una no
us es denan,
Vos prec, si us plaz, per so que us es onransa,
Que
non ametz entendidor truan.

Bella domna, cui pretz e joi
enansa
E gent parlar, a vos mas coblas man;
Car e vos es gaess’
et alegransa
E tot lo ben qu’ om en domna deman.
Na Maria
pretz.
P. Occ. 376.

Blacas, t. III et IV.

En
Blancatz si fo de Proensa, gentil bars et autz e rics. E plac
li dons e domneis e guerra e messios e cort e mazans e bruda e chanz
e solatz, e tuich aquels faich per qu’ om bons a pretz e valor. Et
anc no fo hom a qui tant plagues prendre com a lui donar. El fo aquel
que mantenc lo desmantengutz et anparet los desanparatz. Et on plus
venc de temps, plus crec de larguessa, de cortezia e de valor, d’
armas e de terra e de renda e d’ onor, e plus l’ ameren li amic, e li
enemic lo tensen plus: e crec sos sens e sos sabers e sa gaillardia e
sa drudaria.
Dans une tenson avec Peyrols, il dit:
Peirols,
pois vengutz es vas nos
Vai tost, et er rics tos chaptals,
Vas
la domna qu’ es bella e pros,
Franch’ e cortes’ e leials,
Lai
vas Trez, e don te per despendre
Un dels seus dons, e seras rics
del mendre;
La parentat volgra donar o vendre
Sol que m pogues
latz son bel cors estendre.
Peirols pois.
Dans une autre
pièce, il parle ainsi de sa dame:
Per merce il prec c’ en sa
merce mi prenda
Liei cui om soi, per aital convinen
Si troba
aman que m venza ni m contenda
Ab tan cor d’ armas ni d’
ardimen,
Ni tan larc sia ab tan pauc de renda,
Ni tan sotil en
parlar avinen
A lui s’ altrei e de mi se defenda,
Que ben es
drec c’ il am lo plus valen
Aissi com il es la gensor que port
benda.
Per merce.
Nostrad. 175. Crescimbeni, 120.
Millot, I, 447. Papon, II, 396. P. Occ.
119.



Blacasset,
t. III et IV.
En Blacassetz fo fis d’ En Blacatz, que fon meillor
gentil hom de Proensa, el plus onratz baros, el plus adreitz, el plus
larcs, el plus cortes, el plus gracios. Et el fon ben adreichamen sos
fils en totas valors et en totas bontatz et en totas larguesas. E fon
grant amador; et entendia se de trobar e fon bon trobador, e fes
mantas bonas cansos.
Un troubadour appelé Guillaume ayant comparé
sa dame à la lune, Blacasset l’ en blâma par les vers suivants:

Amics
Guillem, lauzan etz mal dissens,

Qu’
en luna ven del soleill resplandors;

Donc,
pos luna l’ apellatz, ven d’ aillors

En
lieis beutatz et enluminamens;
E car clardatz de jorn tol
resplandensa
A la luna, o negra noitz l’ agensa,
Certz sui,
Guillem, segon que dises vos,
Qu’ en scur loc luz, per qu’ el laus
non es bos…

Amics Guillem, quan luna ha pres creissensa,
Pos
ill merma, per qu’ el laus no m’ agensa;
Luna non es cil cui
appellatz vos,
Pos, ses mermar, creis sos pretz
cabalos.
Amics Guillem.

La pièce Be m play lo douz
temps de pascor, imprimée tome II, page 210, sous le nom de Bertrand
de Born, est attribuée par d’ autres manuscrits à Guillaume de
Saint-Gregori, Guillaume Auger, Lanfranc Cigala, et à Blacasset.
Le
manuscrit de la Laurenziana, qui attribue ce sirvente à celui-ci,
contient un envoi dont les vers suivants font partie:
Pros
comtessa, per la meillor
Que hom puesca el mon chausir
Vos ten
hom per la gensor
Qu’ anc se miret ni anc se mir.


Beatrix
d’ aut paratge,
Bona domna en ditz e ‘n fatz,
Fons on sorzon
totas beutatz,
Bella ses maiestratge,
Vostre fin pretz es tan
poiatz
Que sobre totz es enansatz…
Nostrad. 176. Crescimbeni,
120, 242. Bastero, 131. Millot I, 248. Papon, II, 413. P. Occ.
121.

Bonfils. Dans une tenson avec Giraut, il répond:
Guiraut,
ieu chan per mon cors alegrar
E per amor de ley que m ten
jauzen,
E car me platz pretz e joy e joven;
Mas ges no chan per
aver acaptar,
Ni ges no quier, enans t’ en donaria,
C’ a mans
ne do per amor de m’ amia
Qu’ es cuend’ e pros e gay’ e
benestans,
E chan per lieys, car mi fa bels semblans.
Auzit
ay dir.

Boniface Calvo, t. III et IV. Voyez Barthélemi Zorgi.
Dix-sept pièces, parmi lesquelles on trouve plusieurs sirventes:
Una
gran desmezura vei caber
Entre las gens, qu’ ieu non puesc ges
suffrir,
Que s’ om mezave, fazen son dever,
Es encolpatz e
repres de faillir;
Et autra ‘n vei caber que plus grieu m’ es,
Que
s’ om gazanh’ aver ab faillimen
Dizon de lui qu’ el es valens e
pros,
E qu’ el sap far sos faits saviamen.
Una
gran.
Nostrad. 109. Crescimbeni, 76. Bastero, 80. Millot, II, 344.
P. Occ. 206.

Boniface de Castelane, t. IV. Dans un sirvente,
il dit du roi d’ Angleterre et du roi d’ Aragon:
Lo reis engles
cug qu’ a ‘l sanglut,
Car tan lo ve hom estar mut
De demandar
sas eretatz…
Degra si menar daus totz latz
Coredors e cavals
armatz
Tro cobres sas possessios…

E
‘l flacs reis cui es Aragos
Fa tot l’ an plach a man gasos,
E
fora ilh plus bel, so m’ es vis,
Que demandes am sos baros
Son
paire qu’ era pros e fis
Qui fon morts entre sos vezis.
Era
pueis.

Voici des passages d’ un autre sirvente:
Un
sirventes farai ab digz cozens
En cui diray contra totz
recrezens
Als Proensals paubres e cossiros
Que non lur laysson
braya
Esti frances a l’ avol gen savaya…

Alqus
tolon de lur possessios
E ges per so non es francx lur argens,
E
‘ls tramet hom cavaliers e sirvens
Cum si eron trotiers o vils
cussos,
En la tor dreg ves Blaya…

De
trahidors, de fals e de glotos
Si son partitz de mi ab lurs fals
gens,
E non o planc, qu’ ieu non valray ja mens;
Et attendrai,
qu’ enquer ai fortz maizos
Et ai ma gent veraya,
E ‘ls
trahidors van s’ en, dieus los deschaya…

L’
evangelis dis aquesta razos
Que qui auci murir deu eyssamens,
E
si ‘l coms es d’ avol balay sofrens
Alcunas vetz trobaran
ocayzos…

S’ ieu m’ encontre un jorn ab sos bailos
Que m
guerreyo, ieu los faray dolens;
Tant hi ferray que mos brans n’ er
sanglens
E ma lansa n’ er per un pauc tronchos…
Sitot no
m’ es fort.
Nostrad. 136. Crescimbeni, 95. Bastero, 80. Millot,
II, 344. Papon, II, 418. P. Occ. 144.
Bonnefoy. Deux tensons avec
Blacas:
Seingn’ En Blacatz, pois per tot faill barata
E si clam
a deu de vos gentz hermitana,
Tant es la riquesa grantz qu’ a vos
s’ aplata,
Qu’ anc aiolz non sai mener maior ufana,
Tan vos
guerrion guerer
Que ves Alms fuion li archer,
E non a ren al
carner
On sol aver maint quartier.
Seingn’ en Blacatz pois.

Seign’
En Blacatz, de nuoitz a la lumeira
Es plus temsutz que laire ni
lobeira,
Tan ric assaut fezes a la Cadeira
C’ al Torronet
sentiron la fumera,
Que il hermitan e ‘l genz hospitaleira
Sabon
ades vostra maior paubreira.

Seingn’
en Blacatz talant ai.
Bastero, 80.

Deja un comentario